Չարենց Եղիշե՝ Տեսիլաժամեր, Ծիածան, Ողջակիզվող կրակ | |
Ու չի ելնի մոխիրից տխուր հմայքը ձեր տան,
Ու չի լինի էլ սիրո քաղցր ու կապույտ ձեր շղթան:
Չեն վառվելու տռփակեզ կանանց աչքերը էլ ձեր, —
Նրանք մոխի՛ր կդառնան, չե՛ն բորբոքվի նրանք էլ:
Եվ չի՜ հիշի ո՛չ մի սիրտ, որ դարերի մեջ մի օր
Սիրտս եղել է գերի անկումներին ահավոր:
Որ եղել է դարերում մի սարսափի նման կին,
Որը նետել է հեռու աստղանկար իմ հոգին:
Նրանք կգան, կավերեն, և չի մնա էլ ոչինչ`
Ո՜չ դրախտը ձեր գեհեն, ո՜չ թախիծը ձեր դյութիչ:
Եվ չի լսի ո՜չ մի կին իմ անկումի մասին այս,
Որ դարձրեց իմ հոգին թարախակալ մի երազ:
Եվ չի մատնի ո՜չ մի բառ շնչում իմ տոթ երգերի,
Որ եղել եմ ես տկար, որ եղել եմ ես գերի...
Ես պոետ եմ — և հիմա իմ վառ երգերը պիտի
Դեպի գալի՛քը թռչեն սլաքների պես նետի:
Ես եկել եմ դարերից ու գնում եմ, հաղթական,
Դեպի դարերը նորից, դեպի կարմիր ապագան...
4.ՎԱՐՍԱՎԻՐԻ ՀՄԱՅՔՆԵՐ
Վարսավիրի մոտ հիմա նա լուռ նստել է էլի.
Դեմը փայլում է հսկա արծաթափայլ հայելին:
Դեմը նստել է մի կին ու աչքերով մեռելի
Նայում է պաղ աչքերին` անվերջ, էլի ու էլի:
Թափել է վար, ճակատին դեղին մազերը հիմա,
Ու ակնարկում է մթին տագնապներով ակամա:
Այնպես օտա՛ր է, այնպես անսիրելի ու հեռու.
Ի՞նչ են գտել նրա մեջ գուրգուրելու, սիրելու:
Տխո՛ւր, տխո՛ւր, որպես մահ, ակնարկում է հայելին.
Սանրվում է սակայն նա, դեմքը ժպտում է էլի:
Ու կանգնել է իրեն մոտ — մոտի՛կ, մոտի՛կ, որպես սեր—
Մի բարեկամ անծանոթ, հրաշագործ մի ընկեր:
Դեմքին տաղտուկ մի ժպիտ, ձեռքին սրվակ ու փոշի`
Թափում է նո՛ւրբ հմայքներ, ծախվող բույրեր ուրիշի:
Հարազատ է այնքան այդ զրնգունը մկրատի.
Ի՞նչ է ուզում սակայն ծեր, չար ժամացույցը պատի:
Նա ինչո՞ւ է աղմկում, որպես տաղտուկ թշնամի
Սուր զարկերով իր բեկուն` հարվածների պես գամի:
...Մոգ-վարսավիրը սակայն թափում է նուրբ հմայքներ—
Ու էլ դեմքով դյութական` ահա ելնում է նա վեր:
Ո՞ւմ ինչ, որ նա էլ հիմա ինքն իրեն չի ճանաչի —
Ու ժպիտով ակամա պիտի գերի ու խաչի:
Ես պոետ եմ ու գիտեմ, որ աշխարհում այս նսեմ,
Ճշմարիտ է միայն այդ ամոքող սուտը լուսե:
—
Սուրբ է կյանքում միայն դա՜ — ամոքող փայլը ստի.
— Օ, պչրուհի՜, հավատա՜ երազներին պոետի...
5. ՀԱՅԱՑՔՆԵՐԻ ԹԱԿԱՐԴՈԻՄ
Ո՞վ է անցնում բուլվարում
— Նա՛:
—
Նայում են, շատ են նայում:
Ահա՜, —
Սո՛ւր տեգերով ու հրով
Չարչարում են, տանջում.
Համբուրում են աչքերով —
Անհագ, ծարավ — պահանջում:
Թափում են նուրբ մի կրակ —
Աչքերով:
Մերկացնում են արագ —
Հրով —
Բո՛րբ աչքերի կրակով
Հրկիզում են վառում.
Կանչում են նուրբ ակնարկով
Հեռու:
Լցնում են սիրտը սիրով
Այրող.
Լցնում են սիրտը սիրո
Բույրով:
Ու դառնում է ողջը — հուր,
Ու կարոտ, ու փայլ:
Ու դառնում է կյանքը — նոր,
Այլ:
Նիզակների նման շեշտ
Հիմա
Խոցում են դառն ու անուշ —
Ու նա`
Շե՛կ տարփուհու նման մի,
Հայացքների թակարդում —
Հանձնվում է ամեն մի
Մարդու...
Անկարելի՛ է կյանքում
Այսքան սեր:
Ցերե՞կ է, թե — մի անքուն
Գիշեր:
Տվե՛ք, էլի՛ ու էլի՛ —
Անվերջ.
— Քա՛ղցր է կյանքը, սիրելի՜ս,
Այնպե՛ս...
6. ՇԱՆ ԿԱՐՈՏՆԵՐ
Պատուհանիս տակ հիմա որբ մղկտում է մի շուն.
Սիրտս լսում է նրան — և սիրտս քեզ է հիշում:
Նա տխուր է ու մենակ, ոչ ոք չունի հիմա նա —
Ու գանգատը դժնդակ լուսինը չի՜ իմանա:
Դուրսը ամպ է ու մշուշ, անաստղ երկինք ու գիշեր.
Մղկտում է այսքան ուշ, գանգատվում է առանց սեր:
Հեռուն թարթում է տարտամ գազե լապտերը բեկուն.
Ինչ շո՛ւտ մարեց այս անգամ արևավառ երեկոն...
Ինչ շո՛ւտ մարեց ցերեկի զվարթ աղմուկը, ու մութ
Գիշերն իջավ` անհոգի, անմխիթար ու անգութ:
Ցերեկը լա՛վ է այնքան, ցերեկը խինդ է բերում —
Փողոցների խրախճան, անմխիթար դեգերում:
Խոհանոցի դռան մոտ, կամ խանութի մոտ հացի —
Սպասումներ ու ամոթ՝ խո՛ւլ տագնապներ փողոցի:
Բայց ցերեկները չունեն մղկտուքը գիշերվա
Ու հոգու ցավը անհուն ցերեկը չի՜ երևա:
Մղկտում է հիմա նա, սիրտը գգվանք է ուզում,
Սիրտը ճչում է հիմա, մղկտում է անլեզու:
-
Բայց սիրտ չունեմ էլ քո խեղճ մղկտանքը լսելու.
— Քնի՛ր, քնի՛ր եղիր խե՛ղճ, անօգնական ու հլու:
Չի ուղարկի ո՜չ մի փայլ մեզ լուսինը հիմա էլ —
— Շո՜ւն, կարոտի՛ իմ եղբայր, դառնաթախիծ իմ ընկեր...
7. ԽԵՂԿԱՏԱԿ
Ու գինու պես քո հոգին
Հորդ կթափվի նրանց մութ
Ու մահահոտ հատակին:
«Խրախճանք», բալլադ 1-ին
Կուզե՞ք — երգեմ՝
Ձեզ համար,
Հիմա:
Այնպես երգեմ, որ զգաք —
Ի՜նչ որ կուզեք, կուզեք — սեր,
Կուզեք — մահ:
Ես երգում եմ, որ հուզեմ.
Տալիս եմ երգս լուսե
Ո՜ւմ որ կուզեք. թեկուզ նա
Լինի պոռնիկը վերջին.
Դուր չի՞ գալիս ձեզ միթե
Այս քնքշությունը —
Արջի:
Ես երգում եմ ակամա:
Ի՜նչ էլ երգեմ. կուզեք — սեր,
Կուզեք — մահ:
—
Բայց չե՜մ կեղծում ես երբեք:
Լսե՜ք երգերս —
Ահա —
Լսեք երգերս, բայց թե —
Չհարբեք:
Ես չեմ ուզում, որ հարբեք.
Լավ չէ, գիտե՞ք, երբ որ մի
Անհո՛ւն կարոտ դառնում է քաղցր
Քամի...
Չե՞ք հասկանում:
Իզո՛ւր, իզո՛ւր:
Դուք պե՜տք է որ
Հասկանաք:
Թռչե՞լ է պետք. սակայն ո՞ւր:
—
Չե՞ք հասկանում. ես կուզեմ,
Որ իմ երգերը
Լուսե —
Ձեզ թուղթ թվան ու թանաք:
Չե՞ք հասկանում... — Դուք պե՛տք է որ
Հասկանաք:
Ուրիշ — ոչինչ:
Ու հիմա —
Նո՜ւյնն է նորից. ես երգում եմ, որ հուզեմ:
Ես երգում եմ — ակամա:
Ի՜նչ էլ երգեմ. կուզեք — սեր,
Կուզեք — մահ:
Ես — խեղկատակ եմ հիմա...
Երևան, 1920
ՈւԹՆՅԱԿՆԵՐ ԱՐԵՎԻՆ
Արփիկին
1921, ՄԱՅԻՍ, ԵՐԵՎԱՆ
*
Նետե՛լ է երկաթե մի ձեռք
Դեպի վեր ոսկի մի ծնծղա.
Բռնկվել է ոսկի ծնծղան,
Դարձել է արնածոր մի վերք:
Վառվել է երկնքում հակինթ
Ու ծորում է արյունը յուր կեզ, —
Զոհվե՛լ է երկնքում վճիտ. —
Ինչքան լա՛վ է հատնումը հրկեզ...
*
Այն արև՜ն է` կարմի՛ր ու հասուն,
Կախվել է, որպես վառ մի միրգ,
Կարոտող շրթեր է ուզում,
Բորբոքում է գրգիռ ու կիրք:
Շոգ շրթեր ու կոնքեր է ուզում,
Գգվանքներ արնաքամ ու տաք, —
Այն արևն է` կարմիր ու հասուն,
— Ինչքան լա՛վ է հատնումը հստակ:
*
Աղջկա կոնքերի նման
Երազուն, կիզուն ու հասուն`
Վառվում է արևի ծնծղան
Աշխարհի անհո՛ւն երազում:
Դաշտերից նժույգներ են վազում,
Վրնջում են կրքոտ ու վառ, —
Աղջիկները չար խոսք են ասում —
Ու խնդում է արևը խելառ...
*
Ինչ որ լավ է՝ վառվում է ու վառում,
Ինչ որ լավ է` միշտ վառ կմնա.
Այս արև, այս վառ աշխարհում
Քանի կաս՝ վառվի՜ր ու գնա՜:
Մոխրացի՜ր արևի հրում,
Արևից թող ոչինչ չմնա, —
Այս արև, այս վառ աշխարհում
Քանի կաս` վառվի՜ր ու գնա՜:
*
Տեսնում եմ` արևի վրա
Վրնջում են ձիեր ոսկենալ,
Մերկացել են աղջիկները խելառ,
Ու ծծում են շրթերը նրա:
Բորբոքվել են շրթերը շոգ,
Համբուրում, բուրում են կեզ,
Վախենում են — մնան անշող. —
— Ախ, այնպե՛ս ուզում եմ — քեզ:
*
Ինչպես շոգ, ճնշող ոսկի,
Բրոնզեձույլ, հասուն, հոսուն —
Արևի տապն է հոսում,
Ինչպես շոգ, ճնշող ոսկի:
Ախ, հոգիս մի նո՛ր խոսքի
Արևոտ շունչ է կիզում —
Ինչպես շոգ, ճնշող ոսկի,
Բրոնզեձույլ, հասուն, հոսուն:
*
Ես գիտեմ՝ արևի վրա
Հավաքվում է վերք ու ժանգ,
Հատնումի տոթ մի հոսանք —
Անհատնում, ա՜լ մի քուրա:
Հատնելով լույսը իրա
Արնոտում է կուրծք ու ծիծ. —
Ինչ կանես — արնով արա՜,
Թող լինի՜ վե՛րք ու քրքիջ:
*
Արնակեզ, սուր մի նիզակ
Զարկեցի ալ վահանիդ. —
Աշխարհքում էլ ի՞նչ կանի
Իմ հոգին փառք ու պսակ:
Դու արև, վառ մի նշան,
Իմ հոգում գամված մի նիշ, —
Միայն դո՜ւ, լույս ու շուշան —
Եվ չկա ո՜չ մի ուրիշ:
*
Կարծես ես ճամփա եմ ընկել
Երկնքի դաշտերում կապույտ
Ու գնում եմ, զվարթ ու անփույթ,
Եվ ունեմ լուսե մի ընկեր:
Նա և՜ կին է, և՜ քույր, և՜ հոգի,
Այրվում և այրում է խենթ.
Խառնվել եմ կյանքին ամենքի —
Եվ իմ կյանքը հրա՛շք է ու տենդ:
*
Իմ ուղեղը բորբոք, կրակուն`
Ալ գծեր ծփծփան, հուրհուր.
Լափլիզում, սրբում է մի հուր
Իմ ուղեղը բորբոք, կրակուն:
Հղանում են դեմքեր ոսկեման,
Գալարվում են կրքեր բորբոք, —
Ախ, ուղեղս — ա՜րև ալվլան
Ու աշխարհը — ցնորք է մի շոգ:
*
Բայց ինչո՞ւ միայն կիրք ու կին,
Միայն շոգ ու հեշտանք անուշ.
Վառվում է զոհերի հոգին,
Փռվում է տխրություն ու մուժ...
Ինչքան տա՛ք արյուն է հոսել,
Ոսկեծուփ հեղեղներ արյան,
Նո՜ւյն արևն է կարմիր ու լուսե,
Նո՜ւյն անուշ աշխարհի՜ վրա...
*
Փայլում են ոսկի սվիններ,
Պսպղում է ոսկի մի վահան,
Ոսկեդեմ արևի վրա
Փայլում են ոսկի սվիններ:
Ախ, ինչ լա՛վ է զինվել ու զինել
Արևով, արյունով, — ահա
Ոսկեդեմ արևի վրա
Փայլում են ոսկի՛ սվիններ...
*
Ու նորից ելած խնդավառ,
Օրերի կապույտ բանտում,
Ցրում է լո՛ւյս ու գոհար,
Ծփում է ու վառ խնդում:
Ով որ կա խեղճ ու անտուն,
Ով որ կա մերկ ու վհատ —
Թող այսօր խնդա խնդուն,
Թող լինի լուրթ ու զվարթ...
*
Միայն խմիր արեգակի բույրը ջինջ, —
Արև՜ դարձիր — արևահամ — ամոքիչ:
Ուրիշ ոչինչ չի՜ կամենա սիրտը իմ.—
Ողջը — հրին, արնանման արևին:
Սուր սվիններ, բուրմունք ու սեր, երգ ու գույն,
Տենդը արյան — արևահամ խնդություն:
Ու նժույգներ, ոսկի ու ծափ, կանչ ու ճիչ. —
Ո՞վ է քեզ պես արևահամ — ամոքիչ...
*
Բորբ մի աղջիկ զարկեց ձեռքով իր բոց կոնքին
Ու վերևից խնդաց զվարթ ու ոսկեձայն. —
Հազար վարդեր կրակվեցին շուրջը, կողքին,
Հազա՛ր խաշխաշ, ու գարնան օր, ու ծիածան:
Քաղցր ծփաց հեշտանք ու տապ, թույն ու գրգիռ,
Դաշտերը խաս ծաղիկներով ծփծփացին. —
Աշխարհը — ալ, նարնջագույն, վառքը — կարմիր,
Ողջը — հրա՛շք ու խնդությո՛ւն արեգնածին...
*
Հոսում է տաք, ինչպես հեշտանք, կամ ձույլ ոսկի,
Հոսում է ծանր, ու հորդահոս, ու արնավառ.
Լցվում է թեժ խնդությունով կուրծքը հասկի.
Օրերը — տոթ, ձիերը — վառ, վազքը — խելառ:
Լո՛ւրթ երկինքներ՝ իջած հասուն երկրի վրա,
Բարձր ճիչեր, ու հրդեհներ, ու ծիածան. —
Վառվում է շոգ կաթսաներում կյանքը քուրա. —
— Ախ, վա՜յ նրանց, որ չապրեցին ու չտեսան...
1921, մայիս, Երևան
ՏԱՂԱՐԱՆ
Արփիկին
1920 — 1921
ԵՐԵՎԱՆ-ՄՈՍԿՎԱ
Հիդըս խոսի, մի կենա խռովի պես,
Տալղա տվիր, գեմիս տարար ծովի պես.
Կու մեռնիմ — չիս տեսնի Սայաթ — Նովի պես ...
ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱ
*
Ինչքան nr հուր կա իմ սրտում — բոլորը քեզ.
Ինչքան կրակ ու վառ խնդում — բոլորը քեզ. —
Բոլո՛րը տամ ու նվիրեմ, ինձ ո՜չ մի հուր թող չմնա`
Դո՛ւ չմրսես ձմռան ցրտում, — բոլորը քեզ ...
Երևան, 1921, փետրվար
*
Ամռան անուշ, հուրհրատող տո՜թ ես, ջան, —
Նախշուն` նռան ու նարնջի հո՜տ ես, ջան.
Երբ խստադեմ ի՜նձ ես նայում դու հանկարծ —
Ասես սրտիս մահվան դաժան բո՜թ ես, ջան...
Մոսկվա, 1921
Ա
Երազ տեսա. Սայաթ-Նովեն մոտս էկավ սազը ձեռին,
Հրի նման վառման գինու օսկեջրած թասը ձեռին,
Նստեց, անուշ երգեր ասավ` հին քամանչի մասը ձեռին:
Էնպես ասավ, ասես ուներ երկնքի ալմասը ձեռին:
Ու էն երգին օրոր-շորոր, ինչպես հուրի, ատլաս ու խաս,
Երազիս մեջ գոզալն էկավ` ինքն էլ վառման քաղցր երազ.
Նազանք արավ, Սայաթ-Նովի սիրտը լցրեց միրգ ու մուրազ,
Կանգնեց — մնաց` դեմքից քաշած օսկեկարած խասը ձեռին:
Նայե՛ց — նայեց Սայաթ — Նովեն, ամպի նման տխուր մնաց.
Ասավ` Չարե՜նց, էս գոզալից սրտիս մե հին մրմուռ մնաց.
Սիրտս վառվեց, մոխիր դարձավ` ինքը կրակ ու հուր մնաց,
Դո՜ւ էլ նրա գովքը արա, որ գա` օսկե մազը ձեռին:
Էսպես ասավ Սայաթ — Նովեն ու վեր կացավ, որպես գիշեր,
Գնաց նորից տխուր ու լուռ` սիրտը հազար մուրազ ու սեր.
Երազն անցավ — դո՜ւ մնացիր, պատկերքը քո մնաց լուսե,
Մեկ էլ իմ խեղճ սիրտը մնաց` Սայաթ — Նովի սազը ձեռին:
Բ
Աշուղ Սայաթ-Նովի նման` ես երգ ու տաղ պիտի ասեմ,
Երգեմ պիտի գիշեր-ցերեկ — ու սրտի խաղ պիտի ասեմ,
Եվ էն սրտին, որ իր խորքում սիրո երգեր ունի ու սեր —
Ես էն սրտին դրախտային մրգերի բաղ պիտի ասեմ:
Աստղ ու նկար շորեր հագած` դեմս ելար երազի պես,
Էշխդ` կրակ` սիրտս էրեց անհասնելի մուրազի պես,
Անուշ հոտով սիրտս լցրիր — Վարդստանի, Շիրազի պես,
Ինչ էլ ըլի էշխդ, գոզալ, — երգս ուրախ պիտի ասեմ:
Աշխարհը մե բաղ է, գոզալ, — նստել ես դու բաղի մեջը,
Վարդ ես բացված՝ առավոտվա դրախտային շաղի մեջը,
Ժամ ես դարձել տեսքով քո սուրբ՝ Հավլաբարի թաղի մեջը, —
Սրտիս անուշ արտասուքին երկնային շա՜ղ պիտի ասե՜մ:
Էնքան ըլի մե-մե անգամ տեսքդ տեսնեմ` վարդ ես, գոզալ,
Էս փուչ կյանքում սրտիս տված անմահական զարդ ես, գոզալ,
Էնպես արա, որ քեզ չասեմ` դո՜ւ էլ ինձ պես մարդ ես, գոզալ, —
Թե լի մնա սիրտս քեզնով` ափսոս ու ախ պիտի ասեմ:
Գ
Ես մե անգին գոզալ տեսա — Գյուրջստանի քաղաքումը, —
Վզին` վարդեր ու խալ տեսա — Գյուրջստանի քաղաքումը:
Կանգնել էր լեն քուչի մեջը, հագին ատլաս ու խաս ուներ,
Գլխին ոսկի ու շալ տեսա — Գյուրջստանի քաղաքումը:
Արեգակի շողքն էր ընկել վրեն ոսկե չիքիլի պես՝
Շրթերը խաս ու ա՜լ տեսա — Գյուրջստանի քաղաքումը:
Անցա, կամաց աչքով արի, ուզի ասեմ` ջա՜ն ես, Էլի՜, —
Դեմս կեցած մե սա՜ր տեսա — Գյուրջստանի քաղաքումը:
Հիմի տխուր երգ եմ ասում, էշխս կրակ ըլի ասես`
Անմահական մե յա՜ր տեսա — Գյուրջստանի քաղաքումը:
Դ
Կուզեմ հիմի փչե զուռնեն — հարբած ըլիմ մինչև էգուց,
Ամեն մարդու ընկեր ըլիմ — ու բաց ըլիմ մինչև էգուց:
Ֆայտոն նստած` անցնեմ քուչով, պատուհանից վրես նայես՝
Էշխդ անքուն սիրտս ընկնի — ու լաց ըլիմ մինչև էգուց:
Խելքս քամուն, հովին տված` երթամ ընկնեմ դուքան ու բաղ`
Ընկերների սուփրին գինի ու հա՜ց ըլիմ մինչև էգուց:
Երթամ — ուրիշ գոզալների գիրկը դնեմ գլուխս տաք`
Քո էդ անուշ, ազի՛զ տեսքով հարբած ըլիմ մինչև էգուց:
Ե
Ես մե հարբած դուքանդար եմ — դուքանիս մեջ բան չմնաց,
Ամենքի հետ սեղան նստա` սուլթան, վեզիր, խան չմնաց,
Ամենայն տեղ գովքդ արի, տաղեր ասի՜ դրախտային —
Էլ ի՞նչ ասեմ սիրեկանին` գոզալ, հոգի, ջա՜ն չմնաց:
Թողի ամենն, ինչ ունեի` կյանքս դարձավ հովի նման,
Էշխդ ելավ, ճամփես կտրեց` Հնդստանի ծովի նման,
Հարբած՝ խալխի նոքար դարձա աշուղ Սայաթ-Նովի նման,
Կարոտ կեցա հրամանիդ` ուրիշ հրաման չմնաց:
Ես մե հարբած դուքանդար եմ — դուքանիս մեջ բան չմնաց,
Էլ ի՞նչ ասեմ սիրեկանին — գոզալ, հոգի, ջա՛ն չմնաց:
Զ
Մե ձեռիս արաղ է, մեկելը գինի.
Երկուսն էլ քո անուշ կենացը, գոզալ:
Կարոտ եմ սուլթանի, սիրեկան խանի —
Անուշ է քո էշխի բերածը, գոզալ:
Սրտիս համար անուշ երազ ես հիմի,
Քնիս մեջը տված մուրազ ես հիմի,
Հեռու ես — Վարդստան, Շիրազ ես հիմի`
Չի՜ լավանա էշխիդ էրածը, գոզալ:
Մե ձեռիս արաղ է, մեկելը գինի.
Երկուսն էլ քո անուշ կենացը, գոզալ:
Էշխդ թող թուր ըլի, իմ սիրտն հանի —
Անո՛ւշ կենա սրտիդ սիրածը, գոզալ:
Է
Ինչքան զանգ են տալիս — իմ միտն ես գալիս`
Զանգի նման անուշ, հալա՜լ ես, գոզալ:
Ինչքան գարուն բացվի — դու հետն ես գալիս՝
Գարնան ջրի նման վարար ես, գոզա՜լ:
Ոնց որ պանդուխտ ըլիմ աշխարհում հիմի,
Անունիդ ո՜ւխտ ըլիմ աշխարհում հիմի,
Ասես թե` թո՜ւղթ ըլիմ աշխարհում հիմի —
Գարնան քամու նման տարար ես, գոզա՜լ:
Չես հասկանա իսկի, թե ի՞նչ ես արե.
Հազար մարդ ես էշխից գերեզման տարե.
Էշխդ օսկե գրիչ, սիրտս դա՜վթար է —
Արնե գրով գրած զարա՜ր ես, գոզա՜լ:
Ը
Էսօր մեր փողոցով անցար — շրթերդ գինու թաս էին,
Մազերդ օսկի — աբրեշում, աչքերդ ալմաս էին:
Փողոցում կեցած մնացի՝ աչքերս պղտոր ու գինով.
Արևը խաղում էր վրեդ` հագիդ շորերը խաս էին:
Մե աչքով վրես նայեցիր, ասի թե` սիրով է էլի.
Կարմրագուն կրակի նման այտերդ կարմիր-կաս էին:
Ասի թե` ոտքերդ ընկնեմ, բայց տեղում կեցած մնացի՝
Այտերիդ կարմիր կրակին աչքերդ անմաս էին:
Թ
Շրթերդ կրակով լիքը օսկեջրած չինի են, ջա՜ն,
Խոսքերդ դրախտի խմիչք` անմահական գինի են, ջա՜ն:
Էսօր տնում սուփրա ունեմ` էշխիցդ քե՜ֆ պիտի անեմ.
Ի՞նչ կըլի որ օթախս գաս — ու մե անգամ լինի էն, ջա՜ն:
Փռել եմ խաս խալիչեքը, վրեն ծաղիկ ունեմ շարած`
Ոտքիդ կարոտ սպասում են — շահնշահի, խանի են, ջա՜ն:
Աչքերս թող կրակ ըլին քո սուրբ չրաղվանի համար.
Դափ ու զուռնեն հազրել եմ` մտքերդ ի՞նչ բանի են, ջա՜ն:
Կուզես՝ հոգիս ճամփա անեմ, սիրտս դնեմ ոտքերիդ տակ`
Սրտիցս արյուն է հոսում — ինչ որ ուզես կանի էն, ջա՜ն:
Ժ
Էլի գարուն կգա, կբացվի վարդը,
Սիրեկանը Էլի յարին կմնա:
Կփոխվին տարիքը, կփոխվի մարդը,
Բլբուլի երգն Էլի՜ սարին կմնա:
Ուրիշ բլբուլ կգա կմտնի բաղը,
Ուրիշ աշուղ կասե աշխարհի խաղը,
Ինչ որ ե՜ս չեմ ասե — նա՜ կասե վաղը.
Օրերը ծուխ կըլին, տարին կմնա:
Հազար վարդ կբացվի աշխարհի մեջը,
Հազար աչք կթացվի աշխարհի մեջը —
Հազար սիրտ կխոցվի աշխարհի մեջը —
Էշխը կրակ կըլի` արին կմնա:
Ուրիշ սրտի համար կհալվի խունկը,
Կբացվի շուշանը, վարդերի տունկը.
Գոզալը լաց կըլի, կընկնի արցունքը —
Գերեզմանիս մարմար քարին կմնա:
ԺԱ
Հազար ու մե գիրք կարդացի — խելացի գիրք չտեսա,
Հազար կնկա գիրկն ընկա — սիրեկան գիրկ չտեսա:
Հասա մինչև Ֆռանգստան, երգ ու տաղեր լսեցի —
Սայաթ-Նովի ձիրքի նման երկնալին ձիրք չտեսա:
Աղեքի հետ սեղան նստա, նոքարի հետ խմեցի`
Մարդու ասած խոսքերի մեջ արդար կշիռք չտեսա:
Հազար գոզալ սիրտս էրեց ու հազարին սիրեցի —
Քո սուրբ կրքից ավելի վառ ու անմար կիրք չտեսա:
Ամեն բանից բար ու բեզար երեսս շուռ տվեցի —
Բաղերն ընկա` քեզնից անուշ ու հասած միրգ չտեսա:
ԺԲ
Ամեն տեսակ երգ երգեցի — ամենից լավ տաղն է էլի,
Սայաթ-Նովի դրախտային, անմահական խա՜ղն է էլի:
Ինչքան էլ լեն դուքաններում ռանգ-ռանգ մրգեր ըլին շարած՝
Անմահական մրգերի տեղ — շահնշահի բաղն է էլի:
Բախչի միջի ծաղիկները ինչքան էլ լավ ջրով անես՝
Ծաղիկների ջուրը ուզած — առավոտվա շաղն է էլի:
Գնա՜ կուզես Ֆռանգստան, ամենամեծ քուչեքը տես`
Սրտիդ ուզած տեղը միակ — սիրեկանի թաղն է էլի:
Վա՛յ քեզ, Չարենց, լա՜վ իմացի, ականջ արա սիրեկանին`
Ամեն բանից լավ ու անուշ սիրեկանի դաղն է էլի:
ԺԳ
Ինչքա՛ն կանչես ու տաղ ասես, խելքի արի՝ բա՜վ է էլի, —
Առանց անգին գոզալի էլ աշխարհը լեն, լավ է էլի:
Ինչքան էլ խաս, ատլաս հագնի, երեսը ալ, գոզալ անի —
Աքլորների հոգի հանող սիրեկանդ հա՜վ է էլի:
Ինչքան էլ ֆանդ, զար ունենաս, ինչքան էյթիբար ունենաս`
Սիրող սիրտը ծովըն ընկած անօգնական նավ է էլի:
Թեկուզ սիրի, գիրկդ ընկնի, դնես օսկե ղափազի մեջ —
Կնկա էշխը հոգի հանող անհանգչելի ցավ է էլի:
Վա՜յ քեզ, Չարենց, լա՜վ իմացի, խելքդ թող միշտ գլխիդ մնա`
Ամենասուրբ խոսքը կնկա արյունաքամ դա՜վ է էլի:
ԺԴ
Հիմի շատ են երգիչները — հոգու ուզած տաղը չկա,
Ամենայն տեղ խնդություն է` սրտի ուզած խաղը չկա,
Ուր ոտ կոխես — բաղ է հիմի, շահնշահի բաղը չկա,
Ման եմ գալիս քուչա-քուչա — սիրեկանի թաղը չկա:
Ես ո՞ւմ ասեմ երգս հիմի` ոչ դու կուզես, ոչ էլ յադը,
Թեկուզ անուշ տաղերիցս չէ հեռացե Ասսու մատը.
Ոչ-ով ուզեց ականջ դնի, իմանա սրտիս գանգատը՝
Ուզում եմ սիրտս հովանա` արտասուքի շաղը չկա:
Ասում եմ թե` թողնեմ սազը, ամենքի պես մարդ ըլիմ ես,
Թե որ վարդ եմ — փուշ ունենամ, անհասնելի վարդ ըլիմ ես,
Դուշմանի հետ դուշման ըլիմ, վատերի հետ վատ ըլիմ ես,
Որ ինձ կարոտ ամեն անգամ ասեն` սուփրի աղը չկա:
Մարդիկ են փուչ ու բեդամաղ — աշխարհը լեն, լավ է, Չարե՜նց,
Մարդու խոսքը մարդու սրտին անհանգչելի ցավ է, Չարե՜նց,
Ականջ արա ազդու խոսքիս` ասում եմ թե բավ է, Չարե՜նց,
Քեզ չեն սիրի, քանի որ քո սրտի տված դաղը չկա:
ԺԵ
Երբ էս հին աշխարհը մտա ես տաղով, սազով-քամանչով՝
Ի՛նչ պիտի անե աշխարհում էս անմիտ-անճարը, ասին:
Սակայն երբ խալխի քեֆերին ես անուշ տաղերս ասի՝
Ամառվա մրգերի նման անո՛ւշ է քո բառը, ասին:
Բայց խալխի անսիրտ քեֆերին ես տխուր, մենակ մնացի,
Ուզեցի թողնեմ-հեռանամ` հպարտ է ու չար է, ասին:
Եվ սրտի ցավից հուսահատ ես մե թաս օղի խմեցի —
Չարենցը ցնդած-գինեմոլ, հարբեցող-հիմար է, ասին:
Ու ձմռան բուքերի միջին ես բոբիկ ու մերկ մնացի. —
Դուրսը ցուրտ, ձմեռ է, սակայն հոգուդ մեջ ամառ է, ասին:
Ասի թե` մա՜րդ եք ախար դուք, չե՞ք տեսնում մարմինս ծվատ.
Չարենցի հոգին տաղերում աննկուն, համառ է, ասին:
Խնդացին, քրքջացին միայն, որ այդպես մնացել եմ մերկ. —
Դարերի հիացմունքը վսեմ տաղերիդ համար է, ասին:
ԺԶ
Բախչովն անցան, բույր շնչեցին, ափսոս, որ վարդը չտեսան,
Չոր ու դատարկ տեսքով տարված` հոգեկան, բարդը չտեսան:
Երգիս ձայնին մեջլիսն եկան, ու անտարբեր անցան նորից՝
Սրտիցս իրենց սիրտը գցած հոգեղեն կարթը չտեսան:
Եղա ինչպես ամառվա արտ` քանի դեռ սիրտ կար ու կրակ`
Ցողունների օսկով տարված՝ անսահման արտը չտեսան:
Քո՜ւյր, սիրեկան, օտար մարդիկ, բարեկամ ու անծանոթ
Մոտովս անցան՝ տաղերիս տակ կենդանի մարդը չտեսան:
ԺԷ
Հիմի անտուն ման եմ գալիս, գիշեր-ցերեկ երգ եմ ասում.
Մոռցել եմ էշխիդ անունը, հարցնողաց` վերք եմ ասում:
Էշխդ հին յարա է, գոզալ, վառվում է կրակի նման —
Ու էն յարեն տվող ձեռքին շահնշահի ձեռք եմ ասում:
Գանգատ չունեմ սրտիս միջին. սիրեկան պատկերքիդ նման
Սիրում եմ սրտիս մոխիրն` անմահական բերք եմ ասում:
ԺԸ
Աշխարհիս մեջ ես էլ մե օր կանցնեմ անդարձ ու կերթամ,
Ետ չեմ նայի, չեմ պահանջի ես փառք ու վարձ ու կերթամ:
Աշուղ Սայաթ-Նովի նման ես էն գլխեն իմացա,
Որ աշխարհում փուչ է ամեն երազ ու լաց — ու կերթամ:
Էն էլ, որ ես իմ վառ սրտով ու կարոտով սիրեցի —
Քամուն կտամ, կմոռանամ ամեն մե հարց — ու կերթամ:
Ու գոզալի պատկերքը վառ, դեմքը մախմուր ու անուշ
Կմոռանամ... կառնեմ խոնավ, հողե մե բարձ ու կերթամ:
Կյանքիս նման հեռո՛ւ մարդիկ, անանուն ու անծանոթ,
Ձե՜զ կթողնեմ երգերս այս` կյանքս երազ — ու կերթամ:
ԺԹ
(Հայաստանին)
Հազար ու մե վերք ես տեսել — էլի՜ կտեսնես,
Հազար խալխի ձեռք ես տեսել — էլի՜ կտեսնես:
Աշնան քաղած արտի նման` հազա՛ր զոհերի
Չհավաքած բե՜րք ես տեսել — էլի կտեսնես:
Գլուխդ չոր քամուն տված պանդուխտի նման
Հազա՛ր տարվա հերք ես տեսել — էլի՜ կտեսնես:
Նարեկացի, Շնորհալի, Նաղաշ Հովնաթան —
Ինչքա՛ն հանճար, խելք ես տեսել — էլի՜ կտեսնես:
Քո Չարենցին լեզու տվող երկի՜ր Հայաստան,
Հազա՛ր ու մե ե՜րգ ես տեսել — էլի՜ կտեսնես:
Ի
Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն եմ սիրում,
Մեր հին սազի ողբանվագ, լացակումած լարն եմ սիրում,
Արնանման ծաղիկների ու վարդերի բո՜ւյրը վառման,
Ու նաիրյան աղջիկների հեզաճկուն պա՜րն եմ սիրում:
Սիրում եմ մեր երկինքը մուգ, ջրերը ջինջ, լիճը լուսե,
Արևն ամռան ու ձմեռվա վիշապաձայն բուքը վսեմ,
Մթում կորած խրճիթների անհյուրընկալ պատերը սև
Ու հնամյա քաղաքների հազարամյա քա՜րն եմ սիրում:
Ուր է՜լ լինեմ — չե՜մ մոռանա ես ողբաձայն երգերը մեր,
Չե՛մ մոռանա աղոթք դարձած երկաթագիր գրքերը մեր,
Ինչքան էլ սո՛ւր սիրտս խոցեն արյունաքամ վերքերը մեր —
Էլի՜ ես որբ ու արնավառ իմ Հայաստան-յա՜րն եմ սիրում:
Իմ կարոտած սրտի համար ո՜չ մի ուրիշ հեքիաթ չկա.
Նարեկացու, Քուչակի պես լուսապսակ ճակատ չկա.
Աշխա՜րհ անցի՜ր՝ Արարատի նման ճերմակ գագաթ չկա.
Ինչպես անհաս փառքի ճամփա՝ ես իմ Մասիս սա՜րն եմ սիրում:
1920-1921
Երևան-Մոսկվա
ՊՈԵՏ
Ինձ համար չարը դառնում է բարի,
Անգույն առօրյան — մոգական երազ.
Սիրում եմ բոլոր գույներն աշխարհի`
Երկրային հեռուն ու աստղերն անհաս:
Եվ շրջիկների երգերը անհոգ,
Վազքը կառքերի, փողոցի ուղին —
Դառնում են հանկարծ հեռավոր ցնորք,
Որ երազել է պոետի հոգին:
Երբ համբուրում եմ շրթերը կնոջ,
Շրթեր, որ հազար մարդ է համբուրել —
Հավատում եմ ես, որ նրանք քրոջ
Շրթունքներ են կույս — ու մաքուր են դեռ:
Ո՞վ կհասկանա պոետի ուղին...
Երբ փողոցներում թափառում է նա —
Նրա թևավոր, աստղային հոգին
Ճախրում է հեռու աստղերի վրա:
Ո՞վ կհասկանա, թե ինչո՞ւ է նա
Համբուրում նեխած շրթերը կնոջ,
Երբ նույն վայրկյանին աղոթում է նա
Ստվերի առաջ հեռավոր քրոջ:
Ո՞վ նրա տրտում երգը կլսի,
Երգը խելագար, կամ ցնդած մարդու:
Բայց նա մեռնելիս կժպտա, կասի.
— Օրհնությո՛ւն քեզ, կյանք:
Հրա՛շք էիր դո՜ւ...
«ՀՐՈ ԵՐԿԻՐ» շարքից
Երազում եմ այն Երկիրը հեռավոր,
Ուր մարմինը, սեգ մարմինը ու հոգին`
Աննյութացա՛ծ ու նյութացա՛ծ, լուսավոր`
Ողջակիզվեն Արևի՛ մեջ, քույր իմ, կին:
Ու միանա՛ն սեգ մարմի՛նը ու հոգի՛ն...
Ու չլինի՛, ու չլինի՛ դու ու ես:
Աննյութացած — դու մարմնանաս — ու կրկին
Հրա՛շք դառնաս` անդունդները արևես...
Եվ երբ կանչեմ — դու գրկիս մեջ արևից
Ու տարփանքի՛ց, տառապանքի՛ց շիկացած —
Գրկես թևե՛րս մանկական ու անբիծ, —
Ախ, կի՛ն — ցնորք, քո՛ւյր, Շամիրա՛մ ու Աստվա՛ծ:
1913 — 1916
ԳԻՇԵՐԱՊԱՀԸ
Ես արթնանում եմ, երբ քնում եք դուք
Եվ գիշերն ամբողջ անխոնջ ու անքուն,
Երբ փողոցներով չի անցնում ոչ-ոք —
Քայլում եմ, քայլում անկյունից-անկյուն:
Քայլում եմ և լուռ մտածում եմ ես,
Որ չունեմ ձեզ պես ոսկիներ, գանձեր,
Բայց գիշերների մենակության մեջ
Ձեր ոսկիների հսկողն եմ դարձել:
Հսկում եմ, հսկում, որ ոչ-ոք չգա
Եվ չգողանա ոսկիները ձեր:
Հանդարտ է շուրջս՝ ձայն, շշուկ չկա,
— Իմ կյանքն էլ, մի՞թե, այսպես չի՞ անցել:
Ես չեմ շտապել առավոտ ծեգին,
Ոսկի չեմ դիզել, չեմ գանձել ոչինչ.
Նայել եմ միայն հեռու աստղերին,
Որ ահա նորից հե՛զ թարթում են ինձ:
Նայում եմ լուսնին:
Հսկում եմ արթուն:
Աշխարհը — անհո՛ւն, աստղազարդ տեսիլ:
Իսկ երբ արթնանաք — կգնամ ես տուն —
Եվ անո՛ւշ, անո՛ւշ կքնեմ ես էլ...
1916
ՊԱՏԱՀԱԿԱՆ ԱՆՑՈՐԴԻՆ
Մենք երկո՜ւսս էլ, մենք երկո՜ւսս էլ անվերադարձ աշխարհում
Ապրում ենք, կանք, գնում ենք — ո՞ւր. միևնո՜ւյնն է մեր հեռուն:
Կանգնիր, անցորդ:
Կանգնիր:
Նայենք:
Նայենք իրար — գուցե՛ մենք
Հանկարծ ժպտանք` չճանաչված մի բարեկամ ճանաչենք:
Կանգնի՜ր, կանգնի՜ր, ո՞ւր ես վազում, ո՞ւր ես գնում դու արագ.
Աչքերիս մեջ գուցե՛ գտնես ոսկե՜ժպիտ մի կրակ:
Դու ուրախ չե՞ս, որ ապրում ենք — ու հանդիպել ենք իրար,
Ո՞ւր ես անցնում անվերադարձ, որպես անդարձ ճանապարհ...
Ե՜ս էլ կանցնեմ — տրտում, մենակ, — ու կգնամ իմ անծայր
Երազ-ճամփան, որով դու էլ այս իրիկուն կո՛ւյր անցար:
Դու կույր անցար, չնայեցիր ու հեռացար մշուշում.
Բայց ես երկա՛ր քո անծանոթ, օտար դեմքը կհիշեմ:
Կհիշեմ, որ դեգերումիս ճանապարհին, որպես հուշ,
Մեկը անցավ, իրիկուն էր. իրիկուն էր ու մշուշ...
1916
ԴԱՀԻՃԸ ԿԱՐՄՐԱԶԳԵՍՏ
Դու կդնես քո գլուխը իմ բարձին`
Սև հյուսերդ ջրերի պես թափած վար,
Սրտատրոփ, լուռ կսպասես հարվածին`
Գոհ, անտրտունջ, երազորեն — հոգեվար:
Կիջնի՜, կիջնի՜ իմ հարվածը մահաբեր —
Կո՛ւյր հարվածը կարմիր հագած դահիճի.
Դուրսը քամին կծիծաղի անտարբեր
Ու մութը, չար, կխտանա ու կաճի:
Բայց մեռնելուց առաջ, վերջի՛ն վայրկյանին,
Դու կտեսնես և կժպտաս հպա՛րտ, գոհ, —
Որ դահիճը, այդ կարմրազգեստ վայրենին
Համբարում է ջղաձգվող ձեռքը քո...
1916
*
Հիշում եմ. հնչեց զանգը միջանցքում
Եվ ես ներս մտա հին սենյակը քn:
Երկա՛ր քայլեցի անկյունից-անկյուն:
Հետո դուրս եկա` քեզանից դժգոհ:
Հետ դարձա կրկին:
Այնքան մութ էին
Խոսքերդ այն գիշեր:
Մութ ու առօրյա:
Եվ մի ժամ հետո հեռացա կրկին
Արյունի հետքեր ձեռքերիս վրա:
Եվ չհասկացավ ոչ-ոք այն գիշեր,
Որ սենյակիդ մեջ սպանել են քեզ:
Միայն իմ հոգում մշուշ էր իջել
Եվ ստվերդ ինձ մինչև լույս հսկեց:
1916
ՇԱՄԻՐԱՄ
Իրիկնային փողոցում ես տեսա նրան:
Նա — սևաչյա պչրուհի, գուցե — Շամիրամ:
Եվ ինձ տվեց հինավուրց հուռութները նա.
Երկու համբույր — փողոցում, մայթերի վրա:
Եվ հմայեց ու տարավ նա դղյակը հին:
Լապտերները ժպտալով ճանապարհ դրին:
Եվ, չնայած որ անթիվ դարեր են անցել`
Նո՜ւյնն է երազը նրա, լոկ մարմինն է — ծեր:
Նո՜ւյնն է խոսքը, կարծես նոր տրվող աղջկա,
Միայն մարած աչքերում էլ հրդեհ չկա:
1916
*
Կան անտես հյուրեր:
Գալիս են նրանք
Անխոս ու անձայն, լռության ծոցում:
Գալիս են, ապրում ու անցնում նրանք՝
Ոչ դուռ են բացում և ոչ դուռ գոցում:
Ո՜չ անուն ունեն, ո՜չ ստվեր, ո՜չ ձայն:
Գալիս են, ապրում և անցնում են լուռ:
Եվ ինլո՞ւ եկան, և ինչո՞ւ անցան —
Մենք չենք իմանում աշխարհում անդուռ:
Միայն մի անծայր ու խոր տխրություն
Երբ փռում է իր թևն ամենուրեք —
Զգում ենք հանկարծ կարոտով անհուն,
Որ մեկը անդարձ անցել է երեկ,
1916
*
Կյանքը — երգի, երկնքի՛ պես անհո՛ւն, անհո՛ւն, —
Կյանքը — կորած աստղերի՛ պես հազարանուն:
Կյանքը — կրակ ճահիճներում` կա ու չկա, —
Կյանքը — ճամփորդ, սպասված հյուր, որ պետք է գա:
Կյանքը — երգի, երկնքի՛ պես անհո՛ւն, անհո՛ւն, —
Կյանքը — կորած աստղերի՛ պես հազարանուն...
1916
*
Next page |